Dúas adiviñas

Un matrimonio maior de Farbán que coñecín neste mes, aínda que eles coñecen a maior parte da miña familia, contoume estas dúas adiviñas. Para intrigarvos un pouco, non vou dar de momento as solucións.

1. Que cousiña cousa é que canto máis alta está máis pronto se lle chega?

2. Que cousiña cousa será que métese o duro no mol e cólgalle o piringol?

Cousas do Courel

A nosa compañeira Conchi, a nova secretaria, agasallounos cun interesante material sobre o tempo, grazas á súa sogra, Erundina López Rivera (Castroportela de Courel) quen, con 93 anos, mantén as lembranzas e a memoria do pasado. O noso agradecemento ás dúas pola súa colaboración para podermos transmitilo.

Entre o léxico sobre os fenómenos atmosféricos chamáronnos especialmente a atención as troneiras (nubes que presaxian o trono, palabra que tamén recolleu Christian en Vilardomato), inverneira (para o que outros chamamos invernía, o tempo típico do inverno con friaxe e choiva) ou traspoñerse o sol (para poñerse o sol). En Sarria recollín tamén unha fermosa expresión para o mesmo feito: meterse o sol no buraco.

Tamén son moi interesantes os ditos e refráns de Erundina sobre o tempo:

a) "Se vai a nube por Rendar,

colle o mallo e vai mallar."

 "Se vén nubrado por Quiroga,

vulve pola capa nova."

 "Se vai o nubrado polo Cebreiro,

colle a capa e o sombreiro".

b) "Por Santos, neve nos campos".

c) "Por San Vicente, hora crecente".

d) "Polo San Brais, dúas horas máis".

e) "Corre maio polo pan,

que te pilla San Xoán;

detrás vén Santa Mariña

para segar a gaveliña."

f) "En abril está a loba no cubil.

En maio son coma un gaio.

En San Xoán, bótanlle a carreira ó can.

En Santa Mariña,matan a cabritiña.

En agosto, sáltanlle ó boi no rostro".

 (o texto refírese ao proceso que segue o lobo segundo vai medrando)

Vocabulario relacionado coa natureza.

Esta actividade está dirixida a alumnos de 1º de ESO.
Contidos a tratar:
- Coñecer o vocabulario específico do Courel contido na poesía de Uxío Novoneyra.
- Lectura e comprensión de textos poéticos.
- Extraer a información relevante dunha páxina web.

                                               Imaxe extraída da Wikipedia: CC - BY - SA (Elvire)

 ACTIVIDADE 1: Busca información sobre Uxío Novoneyra e fai un esquema ou un resumo da información máis relevante.
- Recursos para levala a cabo: podes consultar a súa páxina en Wikipedia ou na UDC.

 ACTIVIDADE 2: Escoita e le algúns poemas de Uxío Novoneyra (Chove pausiño pras sombras, No bicarelo do bico do brelo e Vai polo monte o camiño) a través dos enlaces. Anota no teu caderno o léxico relacionado coa natureza.

 ACTIVIDADE 3: Realiza a seguinte actividade interactiva.

zonaClic - actividades - A fala de Uxio Novoneyra

 Se tes calquera dúbida, podes consultala coa profesora.

Frases feitas e refráns sobre o tempo.

XANEIRO:

- Xaneiro que non enche o regueiro, non é colleiteiro.
- Xaneiro xeadeiro.
- Xaneiro xeadeiro, febreiro porraqueiro, marzo espanadeiro, abril augas mil.
- En xaneiro planta o teu alleiro.
- Xaneiro porraqueiro, nin boa meda nin palleiro.
- Xaneiro heloso, febreiro febroso, marzo airoso, abril chuviñoso, maio pardo, San Xoán claro, Santa Marina clariño, agosto arder, setembro beber.
- En xaneiro, sete lobos  no carreiro.
- O lobo en xaneiro, sete e sete no carreiro; en abril, cátame no cubil; en maio, xa son bon gaio; en Santa Mariña, cátame pola cabritiña.
- San Amaro verdadeiro é o 15 de xaneiro.
- O 1 de xaneiro, o salto dun carneiro.
- No xaneiro, sete e sete no carreiro.
- Se no xaneiro canta a ra, no maio xa calará.
- San Antonio verdadeiro o 17 de xaneiro e a súa festa lle fan o 13 de San Xoán.
- Se queres ter bo alleiro, bótao no mes de xaneiro.
- En xaneiro, as verzas saben a carneiro, en maio  darllas ao criado, e en outono, volven ao mesmo dono.

FEBREIRO:

- A xeada de febreiro, mata a vaca e mailo leiro.
- Febreiro, frebas dá; se non a deu xa as dará, ou no principio ou no final.
- En febreiro, cada chouta seu regueiro.
- Febreiriño corto, cos seus vinteoito; se tivese máis catro, non quedaría can nin gato, nin rato no burato, nin cornas ao carneiro, nin orellas ao pigureiro.
- Vaite febreiro, cos teus días vinteoito, que se duraras máis catro, non quedaba can nin gato.
- Febreiriño corto, cos seus días vinteoito; se duraras máis catro, non quedaba can nin gato, nin hastas ao carneiro, nin orellas ao pigureiro.
- En febreiro, entra o sol en calquera regueiro.
- No febreiro, se ves verdegar, súbete ao alto, e ponte a chorar e, se ves negrear, ponte a cantar.

MARZO:

- Cando o marzo maiea, maio marcea.
- Marzo ventoso, abril chuviñoso.
- Se en marzo oes tronar, prepara as cubas e máis o lagar.
- Marzo airoso, abril chuviñoso, sacan a maio florido e fermoso.
- Se o cuco non vén entre marzo e abril, o cuco morreu ou non quere vir.
- Marzo marcial, cara de lobo, cara de can.
- Marzo espigarzo.
- Marzo marzán, pola maña cara de rosa, pola tarde cara de can.
- O sol de marzo mata a dama no palacio, o sol de abril mata ao porco no cubil, e o de maio mátao no pasto.


ABRIL:

- Abril, augas mil.
- Augas de abril, caben todas nun barril.
- En abril, espigas mil.
- O sol de abril mata a porca no cubil.
- O abril frío e mollado enche o cileiro e farta o gado.
- En abril, augas mil, e que non salian do seu carril.

MAIO:

- Maio paio, San Xoán claro, valen máis cós bois e o carro.
- Detrás de maio vén San Xoán e despois Santa Mariña.
- Maio sen ballós é como home sen collós.
- Auga en maio, pan todo o ano.
- En maio, aínda a vella queima o tallo.
- Maio pardo, San Xoán claro, valen máis que  mula e o carro.
- No maio, a vella queima o saio.
- Ata o corenta de maio, non quites o saio.
- Días de maio, días de amargura; inda non amanece, xa é noite escura.

XUÑO (SAN XOÁN):

- Mes de San Xoán, mes de fogueiras, sardiñas e pan.
- San Xoán claro, vale máis cás mulas e o carro.
- En San Xoán, anda o cabalo ruán no pan.
- A auga de San Xoán, leva o viño e non dá pan.
- No San Xoán, a sardiña molla o pan.

XULLO:

- Cando Santiago é normal, pouca auga na fonte e menos no manantial.
- Cando o Santiago non mexa, Santa Ana levanta a saia. (se non chove o día de Santiago, chove ao día seguinte).

AGOSTO:

- No mes de agosto, tosto.
- A chuvia no mes de agosto non é auga, é mel e mosto.
- Agosto, frío no rostro.
- A lama de agosto bota ao home a pedir.
- A lama de agosto e o vento de abril, Deus nos libre dil.

SETEMBRO:

- As castañas, en agosto arder e en setembro beber.
- Setembro froiteiro, ledo e festeiro.
- San Miguel das uvas maduras, moito me tardas, pouco me duras.

NOVEMBRO:


- Polo San Martiño, saca ao porco do camiño.
- En Santos, neve nos campos.
- Dos Santos ao Nadal, bo é chover e mesmo nevar.
- Polo San Martiño, mátase ao porquiño.
- Por Santos, neve nos altos.
- Polo día de Santos, neve nos campos.
- No mes de Santos, neve nos campos.

DECEMBRO:

- En decembro, fume na lareira e auga na lameira.
- O mes de Navidad, non plantes horto nin vaias ao horto nin capes porco.

Actividades sobre literatura.

zonaClic - actividades - Literatura Galega

A música e o tempo.

As estacións do ano e a fotografía.

Mª Xosé López's Slidely by Slidely Slideshow

Curiosidades sobre o léxico galego e portugués.

Aínda que o galego e o portugués presentan moita similitude no léxico, é curioso que non sempre ocorre isto, o cal pode orixinar malentendidos ou confusións que dificultarían a comunicación entre os falantes dunha e doutra lingua. Podedes ampliar a información vendo o seguinte vídeo:

A neve.

Nevar, cubrir a neve os campos: trousar, atrousar, cuallar.
Nevar en pouca cantidade: nevariscar.
Partículas de neve que caen: falopas, folepas, fulepas, folerpas, farguelos, copos, farrapos, farrapadas, neviscas.

                            Imaxe extraída de Wikipedia: CC - BY (Wuhazet)

                                         Imaxe extraída de Flickr: CC - NC - SA (canute.dechou.IV)

A choiva.

Humidade da noite, da mañá sobre a vexetación: orballo, orballada, rosada.
Auga conxelada na terra, nas plantas: xeada, xiada, manta.
Auga conxelada nunha poza: lazo, xeo, calistro.
Auga conxelada que colga dos tellados: carámbanos, caramelo, carambelos, candiós, carambos.
Néboa + chuvia miúda: orballo, zarzallo, babuña, lapiñeira, merusca (recolleuno Adriana en Monforte), polvoriña, babuxa, chovisqueira.
Chuvia miúda: chuviñeira, barruza, mexa de rato (tamén de Adriana), orballeira, orballo, barbaña, barbañada, nieblaceira (Antía Rguez.,Bustelo de Lor).
Chover en pouca cantidade: chuviñar, chuviscar, orballar, zarzallar, meruscar (de Adriana), barbañar, babuxar, meliar, chispear (Antía Fdez., Montefurado).
Chuvia forte e repentina, de pouca duración:  rebascada (meu,Sarria), treboada, trebón, tromba, ballón, chaparrón, augaceiro.
Chuvia + vento: cifra, xarabea, ventisca (Christian, Vilardomato), ventalón de auga, xebrisca (Aroa, Froxán), xistra.
Chuvia + vento + frío: xistra, curisco.
Chuvia + vento + neve: xistra, nevarasca, xarabeada, neviscada.
Chuvia forte e persistente: tempestade, treboada, zarracina, diluvio, ballón.
Tempo en que deixa de chover nun día de chuvia: estrelampo, rafada, escampada, aberto, raiola, escampa.
Parar de chover: amainar, limpar o ceo, escampar, estiñar, aclarear.
Chuvia que cae no verán despois dun tempo de seca: témpora, chuviscada.
Inundación: asolagamento, chea, enchenta, asulagamento, inchotada, alagamento.

Este foi algún do léxico recollido en diferentes zonas da provincia de Lugo a través de cuestionarios repartidos polo IES de Quiroga. Se queres ver máis vocabulario sobre a chuvia, visita esta páxina.

Contribuíndo ao léxico galego do tempo I

Durante o presente curso 2013-2014 promovín no centro onde traballo unha recollida de léxico sobre o tempo meteorolóxico entre a comunidade escolar, con participación do profesorado, alumnado de 1º de Bacharelato e 4º de ESO, persoal non docente. É sabido que o léxico galego sobre este tema é moi amplo. Con todo, aínda queda vocabulario sen recoller e sen estudar.

A recollida de léxico é algo que me interesa dende hai anos; arredor dos 90, cando realicei a miña tese de licenciatura sobre dialectoloxía, empecei a investigar sobre a fala de tres parroquias de Sarria.

Para a xente que traballa no campo e tamén para os que nos criamos nel, moitas veces resulta rechamante oírmos dicir a simplificación de que o bo tempo é que faga sol e mal tempo que chova ou haxa outros fenómenos atmosféricos; cremos que cada fenómeno ten o seu momento. O bo é que a natureza siga os ritmos normais, non que non chova en tres meses. Ademais o tempo non vai rexerse polos nosos ditados; a terra ten as súas regras e somos nós quen temos que adaptarnos (isto de querer gobernar o tempo é algo moi típico dos turistas que cren que o mundo ha de xirar arredor deles).

Mais ultimamente anda o tempo revolto. Parece que xa non é predicible coma antes. Os fenómenos adversos foron moi frecuentes este inverno. Non houbo temperaturas excesivamente baixas; xeou pouco (por ex. non houbo calistros nas pozas dos camiños nin carámbanos colgando dos tellados; nevariscou algunhas veces, mais a neve non chegou a cuallar a non ser nos picos dos montes; caía auga nevada ou pequenas felepas; algún día apedreou por momentos; a pedra ou sarabia cubriu o chan). O que si comezaba a cansar era o temporal no mar, con vento, maruxía... que impediu saír os barcos a faenar durante varios meses. Aquí, no interior, a auga alagaba as leiras, os manantiais deitaban auga por todas partes; ían cheos os rigueiros e ríos e mesmo saían da súa cama.

Houbo días en que chovía a chuzos (a caldeiros). Outras veces caían catro gotas, orballaba, chuviñaba. Por veces era inútil taparse co paraugas, porque a xistra (cifra=vento+chuvia) metíache a auga por todas partes. Nalgún caso, o curisco (chuvia+vento+frío) paralizábate, deixábache a cara xeada.

Mesmo houbo algunha tronada. En Sarria chamámoslles toeiros ás nubes do trono, e formarse o trono chamámoslle armarse o trono. Os lostrigos sulcaban o ceo e caeu algún ballón.

 Houbo días en que choveu case continuamente; a auga cubría as rúas e ao caer facía burbullas no chan. Disque iso é sinal de invernía.

Os que traballan fóra miran o ceo e aproveitan as estiñadas, as escampadas, os estrelampos ou as rafadas de sol para facer algo e non perder o día de traballo.

Agora xa levamos uns días con tempo firme (=estable) e temperaturas agradables polo día, pero aínda queda frío e chuvia por vir. O típico deste mes son as marciadas ou marceadas (no mesmo día pode haber momentos de temperaturas agradables e logo frío e chuvia) características da primavera.

Algúns refráns advírtennos sobre os riscos dun marzo moi suave:

Se marzo maiea, maio marcea

Tamén nos alertan sobre a roupa que nos convén poñer: 

Ata o corenta de maio non quites o saio ou En maio aínda a vella quenta o tallo (un tallo é un asento baixo feito dun toro dunha árbore ou dunha pequena táboa con pés para sentar a carón da lareira).